Haşhaş (Papaversomniferum)
Haşhaş (Papaversomniferum), gelincikgiller familyasından Papaver cinsinden bir bitki türü.
Haşhaş, yazların sıcak geçtiği orta derecede yağış alan yerleri sever.
Anavatanının Doğu Akdeniz olduğu düşünülmektedir. Hindistan ve Anadolu'da çok eskiden beri
tarımı yapılmaktadır.
Latince'de
"Papaver" gelincik bitkisi, "somniferum" da uyku verici,
rüya gördüren anlamına gelmektedir. Haşhaşın kapsülünden afyon adlı uyuşturucu, tohumlarından
da haşhaş yağı adı verilen yenilebilir yağ çıkarılır.
Bitkinin meyvesi olan
kapsülde, çok sayıda tohum bulunur. Haşhaş yağı,
tohumların %40-45'ini meydana getirir. Haşhaş yağı, kaliteli, yemeklik,
bitkisel bir yağdır. Tohumların yağı çıkartıldıktan sonra kalan küspe hayvan
yemi olarak kullanılır ve hayvanın sütündeki yağ oranını arttırır. Meyve
kabuğundan 20 kadar alkaloid elde edilir. Bunlar afyon
türevleri olan; morfin, kodein, narkotin, papaverin gibi uyuşturucu olarak ve tıpta
da ağrı kesici ve uyku verici kullanım alanı olan maddelerdir.
Birleşmiş Milletler
denetiminde yasal ana üretici olarak Türkiye, Hindistan, Avustralya, Fransa,
İspanya, Macaristan’da haşhaş ekimi yapılmaktadır. Ayrıca Türkiye ve Hindistan
Birleşmiş Milletler tarafından geleneksel haşhaş üreticisi ülkeler olarak kabul
edilmektedir. Ancak dünyada yasadışı olarak haşhaş üretiminde artış
görülmektedir. Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi tarafından yapılan açıklamalarda
Afganistan'da yapılan önleme çalışmalarına rağmen 200.000 hektarın üzerinde
alanda haşhaş tarımı yapılmaya başlanmıştır.
Özellikleri
Haşhaş, hem yazlık hem de kışlık ekilebilen, otsu yapıda tek yıllık bir bitkidir. Yazlık ve kışlık ekiliş tarihine göre vejetasyon süresi 110-280 gün arasında değişmektedir. 30–100 cm kadar derinine inen kazık kök sistemine sahiptir. Yetişme yeri özelliklerine göre 30–170 cm kadar boylanabilirler. Bitkinin sapı ve dalları tüysüz, düz ve üzeri gri-yeşil bir mumsu tabakayla örtülüdür. Olgunlaştığında kahverengimsi sarı bir renk almaktadır. Yapraklarının üzeri tüysüz ve grimsi-yeşil bir mum tabakasıyla kaplıdır. Tohumun rengine göre; beyaz, viyole ve nadir olarakta kırmızı çiçek açmaktadırlar.
Türkiye’de
Üretimi
Türkiye'de 1933 yılında
kurulan "Uyuşturucu Maddeler İnhisar İdaresi" tarafından kontrollü
haşhaş ekimi ve üretimine geçilmiş olup daha sonra 1938 yılında kurulan Toprak Mahsulleri Ofisi’nin denetiminde üretimi devam
etmiştir. 1971 yılına kadar afyon ve haşhaş tohumu amaçlı üretimi yapılırken,
haşhaş kapsüllerinin çizilmesi suretiyle elde edilen afyon sakızı da
üreticilerden Toprak Mahsulleri Ofisi tarafından satın alınmakta,
işlenmekte ve daha sonra tıbbi amaçlı olarak ihraç edilmekteydi. 1971-1974
yılları arasında yasaklanan haşhaş üretimi, haşhaş kapsülünün çizilmesi ile
elde edilen afyon üretiminin yasak olması kaydı ile çizilmemiş haşhaş kapsülü
üretimi şeklinde devam etmiştir[2].
Türkiye'nin Ege ve Orta Anadolu Bölgelerinde, başta en çok Afyonkarahisar olmak üzere Denizli, Konya, Uşak ve Burdur illerinde yetiştirilir[3]. Artvin Şavşat Balıklı köyü
Yaylasında hiçbir uğraş vermeden kendi kendine yetiştiği bilinmektedir. Birleşmiş Milletler tarafından Türkiye'ye 700.000
dekar limit verilmiş olup günümüzde haşhaş ekimi yapılacak yerler; tarımsal ve
ekonomik durum, yurtiçi uyuşturucu madde ihtiyacı, mevcut stok, kapsül ihtiyacı
ve ihraç olanakları dikkate alınarak her yıl Bakanlar Kurulu kararıyla
belirlenmektedir[4]. 2015 yılında Resmi Gazete' de yayımlanan "Haşhaş
Kapsülü ve Tohumu Alımı ve Satımı Hakkında Karar" ile Afyonkarahisar,
Uşak, Denizli, Amasya, Burdur, Çorum, Isparta, Kütahya, Tokat illerinin
tamamında ve Balıkesir ilinin Balya, Bigadiç, Dursunbey, İvrindi, Kepsut,
Savaştepe ve Sındırgı ilçeleri, Eskişehir ilinin Alpu, Beylikova, Çifteler,
Günyüzü, Han, Mahmudiye, Mihalıççık, Seyitgazi ve Sivrihisar ilçeleri, Konya
ilinin Ahırlı, Akören, Akşehir, Beyşehir, Derbent, Doğanhisar, Hüyük, Ilgın,
Kadınhanı, Seydişehir, Tuzlukçu, Yalıhüyük ve Yunak ilçeleri, Manisa ilinin
Şehzadeler, Yunusemre, Demirci, Gördes, Köprübaşı, Kula, Sarıgöl ve Selendi
ilçelerinde yapılmaktadır[5]. Ürünlerin işlenmesi 1986
yılında kurulan "Afyon Alkaloidleri Fabrikası"nda yapılmaktadır.